Trần Thu Miên
Hiểu theo tinh thần phong trào Romanticism
trong nghệ thuật khởi sinh từ cuối thế kỷ 18 ở Âu Châu, thi ca lãng mạn
(romantic poetry) nhằm biểu tỏ cảm giác, tình cảm, và trí tưởng tượng hơn là lý
trí hay hình thức. Thơ phải thoát ra khỏi cái vỏ khách quan mang tính chung
chung để đi sâu vào thế giới chủ quan, dù là ảo tưởng, huyễn hoặc, hay hư vô.
Như vậy thơ là sự biểu lộ của trực giác và tuởng tượng hoàn toàn chủ quan.
Thơ lãng mạn là tiếng nói phát ra từ trái tim rất riêng tư, rất tình cảm,
và bất chấp gò bó của luật lệ hay hình thức.
Trong bài thi luận này, tác giả nhắc qua về vài nhà thơ nữ Việt Nam từ
thế kỷ 18 đến đương đại nhằm giới thiệu, Uyên Thúy Lâm, một nhà thơ nữ người
Việt ly hương đang sinh sống tại Boston, bang Massachusetts, Hoa Kỳ.
Thuở còn học trò ở quê nhà, nhờ những lớp Việt
Văn mà mình đã học và biết đến những nhà thơ Nữ danh tiếng của Việt Nam. Thời
phong kiến theo hệ thống Nho Học/Khổng Học, thiếu nữ Việt Nam không được học để
thi ra làm quan, hay làm thầy đồ nên lịch sử Việt Nam đã không có những cử nhân
này tiến sĩ kia thuộc phái nữ. Và dĩ nhiên, vì phong kiến như vậy nên ở sân Văn
Miếu-Quốc Tử Giám đã không có những bia tiến sĩ mang tên phụ nữ trên mai rùa.
Tôi tin chắc rằng những người như các bà Đoàn Thị Điểm, Huyện Thanh Quan, Hồ
Xuân Hương mà được học và thi như phái nam thì đa số các bia tiến sĩ ở Văn Miếu
Hà Nội bây giờ mang tên các nữ tiến sĩ. Nói vậy để nhấn mạnh rằng trong giới văn
học thi ca Việt Nam dù phái nữ đã bị bỏ ra rìa, Việt Nam vẫn có những nhà thơ nữ
tài ba xuất chúng qua nhiều thời đại.
Bây giờ đọc lại thơ của các danh nữ thi ca tài
ba theo dòng lịch sử, tôi có cảm nghĩ rằng thơ các bà đều phát xuất ra từ những
trái tim đầy cảm xúc và lãng mạn. Chẳng hạn như Đoàn Thị Điểm khi chuyển dịch
tác phẩm Chinh Phụ Ngâm Khúc của Đặng Trần Côn từ chữ Hán sang Nôm (Việt Nam)
thì bà đã tài tình gửi tâm sự mình bằng những câu lục bát lãng mạn tỏ bày hết
nỗi đau của người nữ khi phải chia tay chồng hay người yêu lên đường chinh
chiến. Ở thời Đặng Trần Côn và Đoàn
Thị Điểm tình cảm chỉ được bày tỏ bằng ánh mắt, dòng nước mắt, hay tiếng cười
thầm kín, nhưng những dòng lục bát sau đây đủ cho ta nhìn ra và cảm được buổi
chia tay và nỗi nhớ nhung của thiếu phụ xa chồng.
Ðưa chàng lòng dặc dặc buồn
Bộ khôn bằng ngựa, thủy khôn bằng thuyền
………
Nhủ rồi tay lại trao liền
Bước đi một bước lại vin áo chàng
………..
Rêu xanh mấy lớp chung quanh
Sân đi một bước, trăm tình ngẩn ngơ
(Đoàn Thị Điểm: Chinh Phụ Ngâm Khúc)
Đấy là những câu lục bát tuyệt vời kể cảnh chia
ly, bịn rịn, níu kéo, và nhớ thương dù ta không thấy hình ảnh đôi tình nhân hay
vợ chồng ôm nhau, hôn nhau đắm đuối trước lúc chia tay.
Tôi vẫn nhớ thầy dạy Việt Văn của tôi cắt nghĩa bài
thơ Cảnh Chiều Hôm và những bài thơ
khác của bà Huyện Thanh Quan như dòng thơ “hoài cổ” tiếc nuối một thuở vàng son
trong lịch sử. Nhưng tôi nghĩ các thầy tôi quan niệm theo lối cũ. Với tôi, bài
Cảnh Chiều Hôm của Huyện Thanh Quan
là những dòng thơ lãng mạn từ cảnh đến tình.
Chỉ cần đọc và nghe câu đầu tiên của bài thơ là mình đã hình dung và rung
cảm ngay được một buổi chiều đầy nhung nhớ âm thầm của người nữ chơ vơ một mình
nơi xứ lạ hay chốn quê người. Tất
cả những hình ảnh diễn bày trước mắt mình là sự nôn nao của người và vật đang
vội vã trở về mái nhà hay tìm nơi trú ẩn khi bóng đêm đang chập chờn phủ xuống.
Ta hình dung người nữ đối diện hoàng hôn bằng cô đơn và nhung nhớ. Đêm về không
nơi tựa đầu, không vòng tay ôm để thỏ thẻ nỗi lòng. Và dĩ nhiên, Huyện Thanh
Quan mong đợi một vòng tay và những vỗ về của tình nhân hay của người chồng khi
bóng đêm rất vô tư đang đổ xuống.
Chiều trời bảng lảng bóng hoàng hôn
Tiếng ốc xa đưa lẫn trống dồn
Gác mái, ngư ông về viễn phố
Gõ sừng, mục tử lại cô thôn
Ngàn mai gió cuốn, chim bay mỏi
Dặm liễu sương sa, khách buớc dồn
Kẻ chốn chương đài nguời lữ thứ
Lấy ai mà kể nỗi hàn ôn
(Huyện Thanh Quan: Cảnh Chiều Hôm)
Ngay cả nhà thơ nữ nổi tiếng châm biếm diễu cợt
với cuộc đời như Hồ Xuân Hương cũng lãng mạn tài tình. Người ta nhắc đến bà vì
những bài thơ dí dỏm, gợi hình, nhất là hình ảnh tình dục, nhưng tôi tìm ở nơi
bà ẩn chứa trái tim người nữ lúc nào cũng nâng niu tình yêu một cách mãnh liệt.
Chẳng hạn khi bà khóc một người chồng, dù làm vợ lẻ chỉ một thời gian rất
ngắn ngủi, tình cảm của bà dành cho người quá cố vẫn đậm đà sâu thẳm.
Cán cân tạo hoá rơi đâu mất?
Miệng túi tàn khôn khép lại rồi.
Hăm bảy tháng trời đà mấy chốc.
Trăm năm ông Phủ Vĩnh Tường ôi!
(Hồ Xuân Hương: Khóc Ông Phủ Vĩnh Tưởng)
Sang đến thế kỷ 20, chúng ta đã có những nhà thơ nữ
hiên ngang biểu lộ sự lãng mạn của mình trong thi ca.
Tôi được đọc thơ của TTKh lúc trung học khi thầy Việt Văn giảng về thơ
mới. Và bài thơ sau đây vẫn còn in đậm trong trí nhớ tôi và trí nhớ nhiều người
của thế hệ tôi.
Tôi vẫn đi bên cạnh cuộc đời
Ái ân lạt lẽo của chồng tôi
Mà từng thu chết, từng thu chết
Vẫn giấu trong tim bóng một người
(Hai Sắc Hoa Ti Gôn)
Đọc những câu thơ trên của TTKh thoạt nhiên ta
tưởng lời trách móc chồng tẻ nhạt gối chăn vói vợ mình, nhưng thật ra chính là
người vợ mới tẻ nhạt với chồng vì mỗi lần chăn gối với chồng nàng vẫn còn tiếc
nuối người tình cũ. Vậy mà không lãng mạn sao? Sau này nghe ca khúc
Không Tên Cuối Cùng của của Vũ Thành
An có lời ca “Mưa bên chồng có làm em khóc…có làm em nhớ, những khi mình mặn
nồng….” Tôi mới hiểu được tình ý của TTKh….Khi người nữ dám thoát ra khỏi vòng
kiểm soát của phong tục tập quán do xã hội nam quyền dựng nên có nghĩa là đã có
can đảm để được sống theo tiếng gọi của lòng mình.
Khi vừa lớn đọc thơ Nhã Ca tôi đã kinh ngạc về lời
tuyên bó đạp bỏ ràng buộc gia đình và xã hội để tự tìm ra lối sống cho đời mình.
Tôi bỏ nhà ra đi năm mười chín tuổi
Đêm trước ngày đi nằm đợi tiếng chuông
Cuối cơn điên đầu giấc ngủ đau buồn
(Tiếng Chuông Thiên Mụ: Thơ Nhã Ca 1972)
Và Minh-Đức Hoài Trình thổ lộ tình cảm rất nữ tính và
rất lãng mạn của mình một cách rất cởi mở, bình thản.
Đừng bỏ em một mình
Khi trăng về lạnh lẽo
Khi chuông chùa u minh
Chậm rãi tiếng cầu kinh
(Minh Đức Hoài Trinh:Đừng Bỏ Em Một Mình)
Ở Hoa Kỳ, vào thập niên 80 tôi mới bắt đầu đọc
thơ Trần Mộng Tú, và thơ bà vẫn toát ra những câu thơ cực kỳ lãng mạn.
Ở đây mưa trắng không gian
Mưa vùi dập mộng chưa tan tác đời
Gió về chẳng có định nơi
Thổi vào hoang tịch mảnh đời tha hương
Ở đây tình lạc trong sương
Nên em buộc áo giữa đường giữ anh.
(Trần Mộng Tú: Buộc Áo Giữa Đường)
Nhắc qua về vài nhà thơ nữ tiêu biểu chỉ vì
muốn giới thiệu với người yêu thi ca Việt Nam Hải Ngoại về một nhà thơ nữ tại
Boston và của Boston, Uyên Thúy Lâm. Tôi mới quen biết người thơ này vài năm qua
nhân những sinh hoạt văn nghệ và xã hội quanh vùng.
Thỉnh thoảng đọc thơ Uyên Thúy Lâm trên mạng hay trong một tuyển tập nào
đó tôi cũng bắt gặp một dòng thơ lãng mạn và rất trẻ trung.
Những dòng thơ sau đây của Uyên Thúy Lâm diễn
tả nỗi nhớ rất mộc mạc hồn nhiên. Nếu chưa gặp tác giả, bạn có thể tưởng như là
dòng thơ của tuổi hai mươi. Tình yêu buổi hai mươi là thứ tình ngây ngất và đôi
khi rất huyễn hoặc. Thứ tình yêu
mãnh liệt đến nỗi người ta tưởng tượng rằng sẽ khắc được tên người yêu vào trái
tim mãi mãi vì tình yêu phải là trăm năm là vĩnh cửu.
Nhớ anh đàn cũ vẫn ngân vang
Cung bậc buồn theo nắng hạ tàn
(Uyên
Thúy Lâm: Thanh Âm Ngày Cũ)
Rừng sâu hay trên sóng bạc,
Viết mãi tên người trong tim.
Suốt cuộc đời này luân lạc.
Trăm năm lòng vẫn mong tìm
(Uyên Thúy Lâm: Viết Tên Em)
Hãy nghe một nữ trung niên diễn tả sự vui mừng
gặp lại người tình cũ rất hồn nhiên:
Anh có biết quá nửa đời gian khó
Diệu kỳ thay người tìm lại được người.
Xin cùng lắng tiếng thì thầm trong gió
Chuyện nghìn năm mầu ký ức xanh tươi.
(Uyên Thúy Lâm: Tri Ngộ)
Uyên Thúy Lâm không phải là TTKh trong
Hai Sắc Hoa Ti Gôn, nhưng trong tim
người nữ này, mối tình thời thanh xuân hình như vẫn còn tươi như lá non. Vì thế,
quá nửa đời người có nghĩa là đã qua 50 tuổi mà lúc gặp lại người yêu cũ vẫn
tình tứ như thời thanh xuân và vẫn còn tin rằng mình sẽ mãi mãi yêu dù người
tình có phải xa lìa.
Em vẹn nguyên một tình yêu nồng cháy,
Yêu vô cùng như thuở mới trao hôn.
(Uyên Thúy Lâm: Lối Thu Xưa)
Rồi mai gió cuốn chim bay mỏi
Đổ bến, thuyền neo sông mắt em…
(Uyên Thúy Lâm: Sắc Mầu)
Nhiều người vẫn mang trong lòng mình một tình
cảm đậm đà về ngôi trường cũ vì thời học sinh, thời sinh viên là thời ta bắt đầu
khám phá thế giới của tình yêu, thế giới của hẹn hò-đợi chờ-nhớ mong, thế giới
của hạnh phúc và khổ đau.
Từng cánh thư còn tươi màu hẹn ước,
Mà người đi chìm khuất mấy sông dài.
Bao hè đến thu qua xuân lỡ bước,
Anh không về, hiu hắt đá vàng phai!
(Uyên Thúy Lâm: Ánh Mắt)
Nhưng, Uyên Thúy Lâm cũng như nhiều người khác, khi
trở lại sân trường cũ dường như thấy bước chân mình hụt hẫng, lao đao vì những
hình ảnh cũ không hiện ra trước mắt như mình vẫn giữ nguyên vẹn trong ký ức.
Mấy mùa qua lá sân trường thay sắc
Áo cũng phai mầu nắng gió đường xa
(Uyên Thúy Lâm: Về Qua Trường Cũ)
Phong tục xã hội Việt Nam và nhiều xã hội khác,
không cho phép hay khuyến khích người nữ tỏ tình nhưng cứ phải chờ được người
nam tỏ tình. Chính vì thế mà nhiều
người nữ cứ phải yêu thầm, cứ phải chờ lời tỏ tình.
Thời hoa niên yêu em không ngỏ,
Để bây giờ năm tháng tìm nhau.
Vẫn mơ ước vẫn hoài nhung nhớ,
Thu sang mùa vàng lá rơi mau.
(Uyên Thúy Lâm: Tìm Nhau)
Đọc những vần thơ trên của Uyên Thúy Lâm người ta có
thể liên tưởng đến những câu lục bát ca dao mà Phạm Duy đã cải biên và phổ nhạc.
Trèo lên cây bưởi hái hoa,
Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân.
Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc,
Em có chồng anh tiếc lắm thay!
“Ba đồng một mớ trầu cay,
Sao anh chẳng hỏi những ngày còn không?
Bây giờ em đã có chồng,
Như chim vào lồng như cá cắn câu.
Cá cắn câu biết đâu mà gỡ,
Chim vào lồng biết thuở nào ra?
(Ca Dao)
Lãng mạn nhưng chung thủy có lẽ là hai nét đẹp
của tâm hồn Uyên Thúy Lâm đã được lộ ra trong những vần thơ tự nhiên như hơi thở
như nhịp đập trái tim.
Chúng mình đến với nhau
Lúc tóc xanh, mắt ngời hy vọng
Rồi mệnh người,
Phù trầm theo mệnh nước nổi trôi.
Qua mấy phong ba,
Qua ngàn dâu bể.
Vẫn bên nhau lên thác, xuống ghềnh.
Chia với nhau bao cơ cực đời thường.
Vui từng phút theo bước chân con trẻ.
Khi đầu hiên nắng xế,
Bếp lửa vui sau một ngày vất vả, đi về.
(Uyên Thúy Lâm: Nói Cùng Anh)
Ở Boston cũng có những người thơ nữ khác, và dĩ
nhiên, mỗi dòng thơ đều mang những sắc thái khác nhau, những vẻ đẹp khác nhau.
Riêng với Uyên Thúy Lâm, tôi nhận ra ngoài tính lãng mạn di truyền của dòng thơ
nữ Việt Nam, thơ của chị cũng là lời xác định sự hiện hữu của đời xa xứ. Nói một
cách khác, Uyên Thúy Lâm cũng khẳng định sự có mặt và tiếp nối dòng thơ Nữ Việt
Nam lãng mạn tại Boston. Một nghệ
sĩ sống ở đâu cũng cần có một quê nhà và quê nhà của người biệt xứ chính là
tiếng nói là ngôn ngữ học được từ thuở nằm nôi.
Xin trân trọng giới thiệu với người yêu thơ yêu văn nghệ dòng thơ lãng
mạn từ Boston, dòng thơ riêng biệt của
Uyên-Thúy-Lâm.
Trần Thu Miên